Henryk Sienkiewicz urodził się w 1846 r. na  Podlasiu (Wola Okrzejska) w rodzinie drobno-ziemiańskiej, która po stracie majątku przeniosła się do Warszawy. W szkole interesował się historią i literaturą. Wielkie wrażenie wywarły na nim lektury Homera, Mickiewicza, Słowackiego, Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa, Jego młodzieńcza powieść z tych czasów – „Ofiara” – nie zachowała się do dziś. Sienkiewicz próbował swoich sił jako nauczyciel domowy, a następnie student Szkoły Głównej, najpierw na wydziałach prawa i medycyny, później historii i polonistyki. Naukę przerwał w 1871 r. i rozpoczął pracę dziennikarską dla czołowych pism pozytywistów warszawskich: „Przeglądu Tygodniowego” i „Niwy”, zaś od 1873 r. prowadził stałą rubrykę w „Gazecie Polskiej”. Dał się wówczas poznać jako wybitny dziennikarz, który pisał też korespondencje z Wiednia, Paryża czy Ostendy.

Debiut beletrystyczny Henryka Sienkiewicza nastąpił w 1872 r., kiedy opublikował powieść „Na marne” – utwór atakujący powierzchowny romantyzm młodzieży polskiej i pokazujący wyższość pracy organicznej nad patriotycznymi mrzonkami. Ówczesna twórczość pisarza sytuowała się w nurcie pozytywistycznym i jego pierwsze nowele, jak choćby „Humoreski z teki Worszyłły” (1872-73), były próbą zilustrowania podstawowych haseł tego kierunku. Jego następne opowiadania, jak choćby „Sielanka” (1875), „Stary sługa” (1875) czy „Hania” (1876) były już wolne od tendencji publicystycznych, do których pisarz wróci po swoim przyjeździe z Ameryki. W latach 1876-78 Sienkiewicz przebywał na kontynencie północno-amerykańskim jako korespondent „Gazety Polskiej”, a jego podróż związana była z nieudaną próbą założenia kolonii polskiej w Kalifornii przez grupę rodaków, którzy nie mogli znieść ucisku narodowościowego zaborców. Korespondencje publikowane na łamach gazety pod pseudonimem Litwos, zdobyły sobie uznanie wśród czytelników i złożyły się na tom „Listy z podróży do Ameryki”. Po powrocie do Europy Sienkiewicz nie pojechał od razu do kraju, lecz przez rok przebywał we Francji i Włoszech, gdzie poznał Marię Szatkiewicz, z którą ożenił się w Polsce dwa lata później.

Wróciwszy do Warszawy pisarz został redaktorem w nowo założonym dzienniku „Słowo” i kontynuował pisanie krótkich form prozatorskich. Jego utwory z tego okresu, m.in. „Szkice węglem”, „Za chlebem”, „Bartek Zwycięzca”, „Janko Muzykant” czy „Latarnik” zaliczane są do arcydzieł polskiej nowelistyki. Według Juliana Krzyżanowskiego, „okazał się on ich mistrzem, swobodnie łączącym problematykę o dużej doniosłości społecznej z niezwykłą swobodą w posługiwaniu się jakościami tak od siebie odległymi, jak liryzm i komizm, jak patos i humor”.

W latach 1882-88 Sienkiewicz pracował nad trylogią historyczną, z XVII w., której pierwsza część – „Ogniem i mieczem” – ukazała się w 1884 r. i odniosła niebywały sukces czytelniczy, choć pozytywiści nie szczędzili autorowi krytyki, już sam gatunek powieści historycznej nazywając anachronizmem. Nie zważając na te głosy pisarz wydał w 1886 r. „Potop”, a dwa lata później „Pana Wołodyjowskiego” i tym samym dokończył swe wielkie epickie malowidło dziejowe, porównywane ze względu na rozmach i doniosłość dla narodu polskiego z obrazami Jana Matejki. Jeżeli za dobrą monetę przyjąć słowa Sienkiewicza, że pisał te powieści jedynie „ku pokrzepieniu serc”, to zadanie swe spełniły. Dzięki „Trylogii” autor zaczął być w Polsce otaczany kultem, a niektórzy upatrywali w nim nawet duchowego wodza narodu.

W 1885 r. zmarła żona pisarza, Maria, pozostawiając dwoje małych dzieci. Sienkiewicz wiele podróżował, m.in. w 1891 r. odbył wyprawę do Afryki. W tym samym roku ukazała się jego powieść „Bez dogmatu”, będąca analizą zjawiska dekadentyzmu. Problematyka ta bardziej zainteresowała czytelników w Europie Zachodniej niż w Polsce. Bez echa natomiast, zarówno w kraju jak i za granicą przeszła jego kolejna powieść „Rodzina Połanieckich” (1895); pisarz postanowił więc wrócić do tematyki historycznej.

W 1896 r. ukazało się najgłośniejsze dzieło Sienkiewicza – „Quo vadis” – inspiracją dla napisania którego była książka Ernesta Renana „Antychryst” oraz płótna Henryka Siemiradzkiego. Powieść opowiadała o prześladowaniu pierwszych chrześcijan w Rzymie za czasów Nerona i szybko zrobiła niewiarygodną karierę na całym świecie. Tuż po wydaniu głośno chwalił ją papież Leon III, doczekała się kilku wielkich ekranizacji, a w 1916 r. – kiedy Sienkiewicz umarł – jej nakład w samych tylko Stanach Zjednoczonych przekroczył półtora miliona egzemplarzy. Za swoje najbardziej udane dzieło twórca uważał jednak inną powieść historyczną – „Krzyżacy” – opublikowaną w 1900 r. Ze wszystkich utworów pisarza ten miał charakter najbardziej panoramiczny i znacznie rozszerzał schematy fabularne, których powtarzanie w poprzednich powieściach naraziło Sienkiewicza na zarzuty o szablonowość. W tym samym roku pisarzowi – w dowód uznania zasług – podarowano dworek w Oblęgorku niedaleko Kielc, zakupiony z dobrowolnych składek społecznych. Niedługo potem pisarz ożenił się po raz trzeci: z Marią Babską (jego drugie małżeństwo – w 1894 r. z Marią Romanowską było od początku nieudane i szybko się rozpadło).

W 1905 r. Henryk Sienkiewicz uhonorowany został literacką Nagrodą Nobla za „wybitne osiągnięcia w dziedzinie eposu” i – jak podkreślił jeden z jurorów – „rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu”. W swoim odczycie noblowskim laureat powiedział, że choć Polska uważana jest za martwą i pogrzebaną, to jednak dzięki jego nagrodzie dała ona świadectwo swej sile przetrwania i woli zwycięstwa. Sława Sienkiewicza jako reprezentanta narodu polskiego urosła po jego innych wystąpieniach publicznych, m.in. po wystosowaniu listu otwartego do cesarza Wilhelma II w sprawie gwałtów władz zaborczych na Polakach, czy też po zorganizowaniu w 1909 r. międzynarodowej ankiety potępiającej antypolską politykę Berlina. W tym czasie nastąpiło jednak osłabienie sił twórczych pisarza. Kolejna planowana trylogia historyczna z czasów Jana III Sobieskiego zakończyła się na jednym tylko odcinku: „Na polu chwały” (1905). Nie wzbudziła też większego zainteresowania powieść polityczna „Wiry” z 1910 r.; dopiero wydana rok później powieść dla młodzieży „W pustyni i w puszczy”, opowiadająca o przygodach dwojga dzieci porwanych w Afryce, znów przyniosła twórcy rozgłos i uznanie. Dzieło to, obok lektur Marka Twaina i Julesa Verne’a, zaliczane jest dziś do światowej klasyki literatury młodzieżowej.

1 sierpnia 1914 r. – w dniu, w którym wybuchła I wojna światowa – w „Tygodniku Ilustrowanym” ukazał się ostatni odcinek ostatniej powieści Sienkiewicza „Legiony”. Zaplanowana na kilka ksiąg urwała się już na pierwszym tomie. Sam pisarz wyjechał do Szwajcarii, gdzie zajmował się działalnością polityczną, publicystyczną i charytatywną. Wspólnie z Ignacym Paderewskim organizował m.in. Komitet Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Zmarł w 1916 r., a osiem lat później jego ciało przewieziono do Polski.

Do dziś Sienkiewicz uważany jest za jednego z najwybitniejszych pisarzy w historii literatury polskiej i za niezrównanego stylistę. Według jednego z krytyków, gdyby za przedmiot opisu wziął nawet zwykłą cegłę, potrafiłby nim zafascynować i porwać czytelnika.

Podejmowane były jednocześnie, m.in. przez Stanisława Brzozowskiego i Witolda Gombrowicza, próby zrewidowania roli, jaką odegrał Sienkiewicz w formowaniu się świadomości narodowej Polaków. Na świecie uważany jest za klasyka powieści historycznej, a jego utwory, zwłaszcza „Quo vadis”, wciąż wydawane są w obcych językach.